توبه، عذاب جهنّم را‌ از آدمی دور می‌کند و او را مستحقّ بهشت و نعيم الهي می‌گرداند. انسانی که با کردار زشت خویش، جهنّم و عذاب آن را بر خویش واجب گردانیده است، با توبۀ واقعی می‌تواند ورود به بهشت و بهره مندی از نعمت های آن را برای خود رقم بزند.

آيات چندي از قرآن شريف،[1] جايگاه آدمي را پس از توبه، بهشت مي‌داند و اوصاف ترغيب کننده‌اي نيز براي جايگاه چنين کساني برشمرده است:

>يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَي اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً عَسي‏ رَبُّكُمْ أَنْ يُكَفِّرَ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ وَ يُدْخِلَكُمْ جَنَّاتٍ تَجْري مِنْ‌ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ<[2]

اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، به سوى خداوند توبه كنيد، توبه‏اى خالصانه، اميد است پروردگارتان گناهان شما را بزدايد و شما را به باغ‌هايى كه از زير [درختان‏] آن جويبارها روان است درآورد.

بر اساس گواهي قرآن کريم، ترديدي وجود ندارد که توبه، انسان را به بهشت رهنمون‌ مي‌شود. حتي اگر کسي گناهان بسيار بزرگي مرتکب شده باشد يا بسيار به خودش و ديگران ظلم نموده باشد، بايد يقين داشته باشد که در صورت توبة حقيقي، جايگاه ابدي او بهشت خواهد بود. زيرا ذات باري‌تعالي به توبه کننده، وعده داده است که پاداش او را بهشت قرار دهد و هرگز از وعدة خود تخلّف نخواهد کرد:

>وَ الَّذينَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَ مَنْ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلاَّ اللَّهُ وَ لَمْ يُصِرُّوا عَلي‏ ما فَعَلُوا وَ هُمْ يَعْلَمُون، أُولئِكَ جَزاؤُهُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ جَنَّاتٌ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدينَ فيها وَ نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلينَ[3]<

و آنان كه چون كار زشتى انجام دهند و يا بر خود ستم نمايند، خدا را به ياد آرند و براى گناهان خود آمرزش خواهند- و كيست جز خداوند كه گناهان را ببخشد؟- و بر آنچه كرده‏اند در حالى كه مى‏دانند اصرار نمى‏ورزند، آنها پاداششان آمرزشى است از جانب پروردگارشان و بهشت‏هايى كه از زير آنها نهرها جارى است، جاودانه در آن باشند، و خوب پاداشى است پاداش اين عمل‏كنندگان.

در واقع مي‌توان گفت: بعد از آن‌که گناهان بخشيده شود و انسان، طاهر شود، استحقاق ورود به بهشت را پيدا مي‌کند. زيرا حق دارد که خداوند او را نجات دهد:

>كَذلِكَ حَقًّا عَلَيْنا نُنْجِ الْمُؤْمِنينَ^[4]<

بر ما فريضه است كه مؤمنان را نجات دهيم.

بنده‌اي که توبه کند و به سوي خداوند بازگردد، نسبت به خداي خود حق پيدا مي‌کند و خداوند نيز بنابر استحقاق آن بنده، توبة او را مي‌پذيرد و او را به بهشت رهنمون مي‌شود. زيرا همان‌طور که بيان شد، پس از پذيرش توبه، گناهان بنده بخشيده مي‌شود و اثر گناهان نيز نابود مي‌گردد و افزون بر اين، حسنات جايگزين سيّئات پروندة اعمال مي‌شود.

بنابراين معنا ندارد خداوند بنده‌اي که گناه در پروندة اعمال او وجود ندارد و به‌جاي آن، حسنات و نيکي‌ها ثبت شده است، عذاب کند. قاعدة لطف‌ الهي و رحمت عنائیّة پروردگار نيز اقتضا مي‌کند که توبة بندة خويش را بپذيرد و او را از جهنّم رهايي بخشد.

پاسخ به يک سؤال

در مباحث گذشته، مکرراً بيان شد که گناه هرچه بزرگ و هرچه فراوان باشد، اگر گناه‌کار توبه کند، خداوند متعال او را مي‌آمرزد. سؤالي که در اين‌جا مطرح مي‌شود اين است که تفاوت آنکه که يک عمر گناه کرده است و اکنون با توبه، آمرزيده مي‌شود و به بهشت مي‌رود با کسي که يک عمر عبادت و اطاعت کرده و او هم وارد بهشت مي‌شود، چيست؟

پاسخ کلّي اين سؤال، اين است که بهشت داراي مراتب و درجات گوناگون است و جايگاه اهل بهشت با توجّه به نوع عملکرد آنان در دنيا، تعيين مي‌شود. به عبارت روشن‌تر، همۀ بهشتيان به صورت يکسان از نعم بهشتي و درجات آن برخوردار نمي‌شوند. گروهي در بهشت، از چنان مقامي برخوردارند که بهشت و نعمت‌هاي بهشتي براي آنان جلوه‌اي ندارد، بلکه به مقام عنداللّهي دست يافته‌اند و جايگاه آنان نزد خداوند متعال است:

>يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ، ارْجِعي‏ إِلى‏ رَبِّكِ راضِيَةً مَرْضِيَّة<[5]

اى جان آرام گرفته، به سوى پروردگار خويش بازگرد در حالى كه تو از او خشنود و او از تو خشنود است.

برخي ديگر از بهشتيان به بهشت عدن و بهشت رضوان دست مي‌يابند. اين جايگاه رفيع با توجّه به ميزان ايمان،  تقوا و پارسايي به آنان عطا مي‌شود. چنانکه قرآن کريم هنگامي که وصف نعمت‌هاي بهشتي را مي‌کند، مي‌فرمايد: >وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنينَ وَ الْمُؤْمِنات<[6]؛ يا در جاي ديگر مي‌فرمايد: >أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقينَ<[7].

حشر با اهل‌بيت( در بهشت، مقام والايي محسوب مي‌شود و کمتر کسي به آن مقام دست مي‌يابد. لياقت همسوئي و همسايگي با حضرت زهرا& و ائمّۀ هدي( نياز به تناسب دارد که ساخته و پرداختۀ اعمال دنيوي آدمي است.

گروهي نيز اعمال درخشاني دارند و از نعمت‌ها و باغ‌هاي بهشتي بهره‌مندي مي‌گردند، ولي به مقام عنداللّهي نمي‌رسند يا لياقت ورود به بهشت رضوان و حشر با اهل‌بيت(را پيدا نمي‌کنند.

به هر تقدير، اهل بهشت مقامات مختلف و متفاوتي دارند و قرار نيست کسي که به واسطۀ توبه، بهشتي شده است و کسي که عمري تقوا پيشه کرده و در علم و عمل غوطه‌ور بوده است، در يک جايگاه قرار گيرند.

در واقع، معناي آمرزش گناهکار، نجات وي از عذاب جهنّم و ورود به بهشت است. امّا اينکه در بهشت، چه جايگاهي و کدام درجه و مرتبه را کسب خواهد کرد، سخن و مطلب ديگري است.

نکتة مهمِّ ديگري که در همين راستا بايد به آن توجّه شود، اين است ‌که توبۀ انسان‌ها با يکديگر تفاوت دارد؛ چنان‌که برخي اوقات آدمي به وسيلۀ توبه مي‌تواند راه صد ساله را بپيمايد؛ زيرا در آن حالت، همه چيز را فداي دوست کرده و از دنيا و آنچه در آن بوده، گذشته است. نظير حرّ بن ‌يزيد رياحي که از جملۀ افرادي بود که توانست با توبه، به مقامات والايي دست يابد و نام خود را در زمرۀ شهداي کربلا ثبت کند. يعني پس از توبه، راه را پيمود و به مقصد رسيد.